ఒక అంకిత స్వభావుడి అరుదైన కృషి, జిజ్ఞాసల ఫలితంగా ఎనిమిది దశాబ్దాల క్రితం భారతదేశంలో చలన చిత్ర రంగం ఆవిష్కారమైనది. వెండి తెరపై భారతీయ దేవుళ్ళను చూడాలనే స్వప్నం కళ్లకెదురుగా కదలాడింది. ఆనాడు బైస్కోపులు అమెరికా, ఇతర నాగరిక పాశ్చాత్య దేశాల నుండి దిగుమతి అయ్యేవి. చెక్కబొమ్మలు చెక్కేవారు. సంగీతం, చిత్రలేఖనం, ఫోటోగ్రఫీ, మాజిక్‌, మౌల్డింగ్‌ వంటి అనేక రంగాలలో ఆరితేరినవాడై స్వాప్నికుడిగా మారిన ధుండిరాజ్‌ గోవింద్‌ ఫాల్కే భారతీయ చలనచిత్ర పితామహుడు కాగలిగాడు. దాదా సాహెబ్‌ ఫాల్కేగా గణుతికెక్కాడు. ధుండీరాజ్‌ గోవింద్‌ ఫాల్కే… జనపరిచయ నామం దాదాసాహెబ్‌ ఫాల్కే భారతీయ సినీ నిర్మాత, దర్శకుడు, స్క్రీన్‌ప్లే-రచయిత, భారతీయ సినిమా పితామహుడు అని కూడా ప్రసిద్ధి. ఇతడి ప్రథమ సినిమా రాజా హరిశ్చంద్ర (భారతీయ మొదటి సినిమా) 1913. ఇతడు తన జీవితంలో 95 ఫీచర్‌ ఫిల్మ్‌ లు, నిర్మించాడు. ధుండీరాజ్‌ గోవింద్‌ ఫాల్కే మహారాష్ట్ర సమీప త్రయంబకేశ్వర్‌ లో 1870 ఏప్రిల్‌ 30 న జన్మించాడు. ఫాల్కె తండ్రితో ఉద్యోగ నిమిత్తం బొంబాయి చేరాడు. కళాత్మక అభిరుచి ఉండటంతో 1885 లో జె.జె.స్కూల్‌ ఆఫ్‌ ఆర్ట్స్‌ లో చేరాడు. చిత్రలేఖనం చేర్చుకున్నాడు. బరోడాలోని ప్రఖ్యాత కళాభవన్‌లో ఫోటోగ్రఫీ, మౌల్డింగ్‌, ఆర్కిటెక్చర్‌ వంటి అనేక కళలనే కాక మాజిక్‌ విద్యను కూడా నేర్చుకున్నాడు. ప్రారంభ దశలో డ్రామా కంపెనీల నిమిత్తం ఒక ఫోటోగ్రఫర్‌గా, సీన్‌ పెయింటర్‌గా జీవితాన్ని మలుచుకున్నాడు. ఆర్కియాలాజికల్‌ ప్రభుత్వ శాఖలో డ్రాప్ట్స్‌ మన్‌, ఫోటోగ్రాఫర్‌గా 1903లో చేరాడు. రాజా రవివర్మ పెయింటింగ్‌లను ఆకళింపు చేసుకుని, ఒక ఎగ్జిబిషన్‌లో తాను రచించిన తైల వర్ణ చిత్రాలను ప్రదర్శించి రజత పతకం పొందాడు. తర్వాత స్వదేశీ ఉద్యమంలో చేరాడు. ప్రభుత్వ ఉద్యోగానికి తిలోదకాలిచ్చి, స్వతంత్ర జీవనంలోకి ప్రవేశించాడు. రాజా హరిశ్చంద్ర 1913, దాదాసాహెబ్‌ ఫాల్కేచే దర్శకత్వం వహింపబడినది. భవిష్యత్తు అగమ్య గోచరమై మనసు చెడిపోయి 1910 డిసెంబరు 25 సాయంత్రం అమెరికా-ఇండియా సినిమాలో లైఫ్‌ ఆఫ్‌ క్రీస్ట్‌ సినిమాను చూశాడు. అతని అశాంతి, నిర్వేదం మటుమాయమయ్యాయి. తెరమీద జీసస్‌ క్రీస్తు ప్రతిబింబాలు కదలడమే అతనికి అనేక రాత్రులు నిద్రలేకుండా చేశాయి. రాముడు, కృష్ణుడు రూపనిర్మాణాలు అతని మస్తిష్కంలో ఊపిరి పోసుకున్నాయి. ఇక, బైస్కోపులన్నిటినీ వరుసగా చూడనారంభించాడు. రెండు నెలల పాటు ధియేటర్లలో కూర్చుని, మనం ఈ విధంగా చేయలేమా? అన్న ప్రశ్న వేసుకుని ఉద్యమించే తపనను పెంచుకున్నాడు. నలభై ఏళ్ళ వయసు వచ్చినా స్థిరమైన ఆదాయం లేదు. స్థిరాస్థులు లేవు. భవిష్యత్తు అభద్రతతో, నిశీధితోనూ ఉంది. ఉన్న కొద్దిపాటి డబ్బును మూట కట్టాడు. చిత్రీకరణకు సంబంధించి పరికరాల జాబితాలు, పుస్తకాలు యితర వస్తు సముదాయం పోగు చేయడం ప్రారంభించాడు. విస్తృతంగా చదివాడు. అసంఖ్యాక బైస్కోపులను చూశాడు. రోజుకు మూడే మూడు గంటలు నిద్రపోయేవాడు. అవిరామ శ్రమకు తోడు ఆదుర్దా, మానసిక పరిశ్రమ ఉండటంతో దృష్టి లోపం దాపురించింది. ఎట్టకేలకు, లండన్‌ తదితర పాశ్చాత్య దేశాలకు వెళ్లాడు. తన ప్రయోగాలకు అవసరమైన పరికరాల కొనుగోలుకు ప్రయత్నించాడు. అయిదు పొండ్లకు సాధారణ కెమేరా తో స్వదేశం చేరాడు. ఒక బఠాణీ చెట్టు ఎదుగుదలను ఒక లఘుచిత్రం తీసి, తన పూర్వ స్నేహితుడు యశ్వంత్‌ నాదకర్ణి కి చూపాడు. అతని వద్ద కొంత పెట్టుబడిని సంపాదించాడు. తన బీమా పాలసీని కుదువబెట్టి మరో పదివేల రూపాయలు రుణంగా తీసుకున్నాడు. 1912, ఫిబ్రవరి 1న లండను వెళ్ళి, బైస్కోప్‌ వారపత్రిక ఎడిటర్‌ కాబౌర్న్‌ను కలిశాడు. అతను ప్రారంభంలో నిరుత్సాహపరిచినా ఆ తరువాత ఎంతో సాయం చేశాడు. ఏప్రిల్‌ 1న ఒక కొత్త కెమేరాతో తిరిగి వచ్చాడు. ఒక 200 అడుగుల చిత్రాన్ని తన కుటుంబ సభ్యుల మీద తీశాడు. సరస్వతీ బాయి ఫాల్కే తన బంగారు ఆభరణాలనన్నింటినీ అమ్మి డబ్బు సమకూర్చింది. ఇక నటీనటుల సమస్య ఎదురైంది. నటించడమే అతి హేయమైన, నీచ కార్యంగా భావించిన ఆ రోజుల్లో నటీమణులకోసం వేశ్యా వాటికలకు తెగ తిరిగాడు. ఆఖరుకు హోటల్‌ కార్మికుడు సాలుంకి హరిశ్చంద్రుని భార్య తారామి(చంద్రమతి) పాత్రను పోషించారు. 1913, ఏప్రిల్‌ 21న ఒలెంపియా సినిమా ధియేటర్‌లో ప్రీవ్యూ ఏర్పాటు చేసి రాజా హరిశ్చంద్రను తిలకించడానికి అన్ని రంగాల ప్రముఖులను ఆహ్వానించాడు. మే 13 నుంచి వాణిజ్యపరంగా ప్రదర్శనలు ప్రారంభమయ్యాయి. కార్పొరేషన్‌ సినిమా ధియేటర్‌లో వరుసగా 23 రోజులు ప్రదర్శించి రికార్డు బద్దలు కొట్టాడు. మలిచిత్ర నిర్మాణానికి స్వగ్రామం నాసిక్‌ కు వెళ్ళి, మూడు నెలల కాలంలో మోహినీ భస్మసుర చిత్రీకరించి, 1914 జనవరిలో విడుదల చేశాడు. ఆంగ్ల సినిమా ప్రదర్శనకు మాదిరిగా, ఈ సినిమా ప్రదర్శనలో ఒక రీలు కామెడీ చిత్రం పిధాచెపజను జతపరిచాడు. మొదటి రెండు సినిమాలు దిగ్విజయం సాధించగా సావిత్రి సత్యవాన్‌ను చిత్రీకరించి 1914లో విడుదల చేసాడు. ఆదాయం కుప్పలు తెప్పలుగా వచ్చి పడటంతో రుణ సౌకర్యం కూడా ఇబ్బడి ముబ్బడిగా వచ్చి చేరుకున్నాయి. ప్రతి చిత్రానికి 20 కాపీల వరకు డిమాండును సాధించుకోగలిగాడు. 1914లో లండను పయనమయ్యాడు. మొదటి ప్రపంచ యుద్ధ వాతావరణం ప్రారంభమవడంతో ఈయన భారీ ప్రణాళికలు చెల్లాచెదురైపోయాయి. అయినా సంబాళించుకుని పరిమిత అవసరాలను తీర్చుకుని స్వదేశం వచ్చాడు. లఘు చిత్రాలను నిర్మించాడు. మ్యాజిక్‌ ట్రిక్స్‌ మీద ఒక సినిమా తీసాడు. బుద్ధగయ, ఎల్లోరాల మీద డాక్యుమెంటరీలు నిర్మించాడు. బుద్ధ పూర్ణిమ, గణేశ ఉత్సవాల మీద పర్వదిన సంరంభాలను చిత్రీకరించాడు. అయినా ఎన్నో శ్రమాదులకు లోనయ్యాడు. లంకా దహనం సినిమా తీయగా, ది వెస్ట్‌ ఎండ్‌ ధియేటర్‌ మొదటి పదిరోజులలోనే రూ. 32 వేలు సంపాదించుకుంది. పూనాలోని ఆర్సెన్‌ సినిమా థియేటర్‌ కూడా అంతే. రాముడు, సీత పాత్రలు రెంటినీ సలుంకీలే నటించారు. ఫాల్కే సినిమాలలో అద్వితీయ విజయం సాధించిన సినిమా ఇదే! నవయుగ్‌ పత్రికలో సినిమా చిత్రీకరణ, సాంకేతిక విలువలు గూర్చి ధారావాహిక వ్యాసాలు వ్రాశాడు. అయినా ఏ మాత్రం ప్రతిస్పందన రాలేదు. జాతీయ సినిమా పరిశ్రమ వ్యవస్థాపనకు ఎవరూ సుముఖత చూపలేదు. 1917లో ఫాల్కే సినిమాలు హిందుస్థాన్‌ ఫిలిం కంపెనీకి ధారాదత్తమైపోయాయి. కొత్త బేనర్‌తో 1918లో శ్రీకృష్ణజన్మ తర్వాత వెంటనే కాళీయమర్దన్‌ విడుదలయ్యాయి. ఈ రెండింటిలో బాలకృష్ణునిగా ఫాల్కే కూతురు మందాకిని నటించింది. తర్వాత కాలంలో అనేక సినిమాలు నిర్మించాడు. 1932లో హిందూస్థాన్‌ ఫిలిం కంపెనీ మూతపడింది. అది చివరి మూకీ సినిమా సేతు బంధన్‌, కొద్ది పాటి పొదుపు ధనంతో స్వచ్ఛందంగా సినిమా లోకం నుంచి వైదొలిగాడు. బొంబాయిలో భారతీయ సినిమా జూబ్లీ ఉత్సవాల సందర్భంగా 1939లో ఫాల్కేకు అయిదువేల రూపాయలు పర్సు బహూకరించారు. 1966లో ఇతని పేరు మీద దాదాసాహెబ్‌ ఫాల్కే అవార్డు, భారత ప్రభుత్వంచే స్థాపించబడినది. బొంబాయిలో జూబ్లీ ఉత్సవాల సందర్భంగా బహుమతి పొందిన తర్వాత ఫాల్కే పేదరికంతోనే స్వగ్రామం చేరుకున్నాడు. దాదాపు అందరూ మర్చి పోయిన తరుణంలో 1944 ఫిబ్రవరి 16న తుది శ్వాస విడిచాడు. 90 సినిమాలను నిర్మించిన భారతీయ సినిమా పితామహుడు దరిద్రంతోనే కన్నుమూసినా, ఈ నాటికీ అతని జీవన మూల్యాలు ఆదర్శంగా, స్ఫూర్తినిచ్చేవిగానే ఉన్నాయి. అతని పేరు మీద జాతీయ అవార్డుల సంరంభం ప్రతి ఏటా జరుగుతున్నా, అతని జీవిత చరమాంకం ఎంతటి దైన్యావస్థలో గడిచిందో ఎవరూ తలచకపోవటం శోచనీయం.