స్వాతంత్య్ర పోరు సందర్భంగా అనంతపురం జిల్లా రాయదుర్గం చెందిన స్వర్ణకారుడు గుంతకల్‌ బాబా సాహెబ్‌ నెల్లూరు, అలీపూర్‌ జైలులో ఏడు మాసాల శిక్షను అనుభవించారు. గుంతకల్‌ బాబా సాహెబ్‌గా ఖ్యాతి గాంచిన బాబా సాహెబ్‌ అనంతపురం జిల్లా కణేకల్లు నివాసి. ఆయన ఆనాటి ప్రముఖ నాయకులతో కలసి వ్యక్తి సత్యాగ్రహంలో పాల్గొన్నారు. హిందూపూర్‌ నివాసి, టైలర్‌ పీర్‌ సాహెబ్‌, డిఫెన్స్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా రూల్స్‌ క్రింద మూడు మాసాలు, ప్రకాశం జిల్లా అమ్మనబ్రోలుకు చెందిన టాంగా డ్రెవర్‌ షేక్‌ చెంగీ షా మూడు మాసాల కఠిన జైలుశిక్ష అనుభవించారు.

పశ్చిమ గోదావరి జిల్లా భీమవరం వ్యాపారి షేక్‌ అలీ సాహెబ్‌ తీవ్రమైన లాఠీచార్జీకి గురి కావడమే కాకుండా నాలుగు మాసాల జైలు శిక్షకు గురయ్యారు. తణుకు తాలూకాకు చెందిన మహమ్మద్‌ హుస్సేన్‌ వ్యక్తి సత్యాగ్రహం కార్యక్రమాలలో చురుగ్గా పాల్గొన్నారు. ఆకివీడు పరిసర గ్రామాలకు చెందిన ఉద్యమకారులు మహమ్మద్‌ గౌస్‌, మహమ్మద్‌ హుస్సేన్‌ తదితరులు ఆకివీడులో నివాసముంటున్న స్ధానిక ప్రభుత్వ ప్రతినిధులైన కరణం, మునసబుల గృహాలకు వెళ్లి ప్రభుత్వ రికార్డులను బయటకు తెచ్చి కుప్పగా పోసి తగులబెట్టారు.

ఈ సందర్భాన్ని పురస్కరించుకుని అబ్దుల్‌ మజీద్‌ ఖాన్‌ తదితరులను అరెస్టులు చేసి స్పృహ కోల్పోయేంత వరకు పోలీసులు క్రూరంగా చితకబాదారు. ఆ తరువాత వీరందరికి రెండు సంవత్సరాలు జైలు శిక్ష, రెండు వందల రూపాయల జరిమానా విధించటం జరిగింది. నరసాపురం నాయకులు షేక్‌ మీరా టెలిఫోన్‌ తీగలను తెంపి, రిజిష్ట్రారు ఆఫీసు వద్ద ప్రభుత్వ రికార్డులు దగ్ధం చేసిన సందర్భంగా లాఠీచార్జీకి గురయ్యారు. తాడేపల్లి గూడెంకు చెందిన షేక్‌ పెద మస్తాన్‌ రెండు సంవత్సరాలు జైలుశిక్షకు గురయ్యారు.

షేక్‌ రహీం ఖాన్‌కు ఒక మాసం జైలు, 12 లాఠీ దెబ్బల శిక్ష విధించారు. కృష్ణాజిల్లా నూజివీడుకు చెందిన కొత్వాల్‌ అబ్బాస్‌ అలీ కుమారుడు మహమ్మద్‌ హుస్సేన్‌ లాఠీఛార్జీలో తీవ్రంగా గాయపడ్డారు. కొనకంచి నివాసి షేక్‌ సర్దార్‌ సాహెబ్‌కు కోర్టు ముగిసేవరకు శిక్ష పడింది. అయినా ఆయన మళ్ళీ సత్యాగ్రహంలో పాల్గొన్నారు. ఈ విధంగా అనేక సంఘటనల్లో పలువురికి కఠినశిక్షలు పడ్డాయి. కర్నూలు జిల్లా పాణ్యంకు చెందిన షంషేర్‌ బేగ్‌కు ఆరు మాసాల జైలు, 500 జరిమానా లేక మూడు మాసాల జైలు శిక్ష విధించారు.

జరిమానా కట్టడానికి ఆయన నిరాకరించారు. జరిమానా కడితే తాను చేసిన పనిని నేరంగా అంగీకరించటమేనని భావించిన ఆయన జరిమానా కట్టకుండా అదనంగా మూడు మాసాల జైలు జీవితం గడిపారు. నంద్యాల -పాణ్యం మధ్యన రైల్వేలైనుకు ఫిష్‌ ప్లేట్లు తొలగించినందుకు గాను షంషేర్‌ బేగ్‌, ముల్లా, మహబూబ్‌ సాహెబ్‌లు ఏడాది జైలు శిక్షను అనుభవించారు. షంషేర్‌ బేగ్‌ ఆ తరువాత కూడా ఉద్యమంలో నిర్విఘ్నంగా పాల్గొన్నారు. స్వతంత్ర భారతంలో రెండు సార్లు లెజిస్లేటివ్‌ కౌన్సిల్‌ సభ్యులుగా ఎంపికయ్యారు.

కడపజిల్లా పులివెందుల తాలూకా పైడిపాలెం గ్రామానికి చెందిన సామాన్య రైతు దూదేకుల హుస్సేన్‌ సాహేబ్‌ రెండు మాసాలు దారుణమైన జైలు జీవితాన్ని రుచి చూశారు. కదిరికి చెందిన యస్‌. ఖాజా మొహిద్దీన్‌ సాహెబ్‌ పలు ప్రదర్శనలు నిర్వహించి, ఆ ప్రదర్శనలలో బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వ దుర్మార్గాలను బహిరంగ పర్చుతూప్రజలను ఉద్యమ బాటన నడవాల్సిందిగా ప్రోత్సహిస్తూ ముందుకుసాగి శిక్షలను అనుభవించారు. వైఎస్‌ఆర్‌ జిల్లా కొండాపసూర్‌ గ్రామస్థులు షేక్‌ నబీ రసూల్‌ గాంధీజీ ఉపన్యాసాలతో ప్రభావితమై, వ్యక్తి సత్యాగ్రహంలో పాల్గొన్నారు.

ఆయన మూడు మాసాల జైలు శిక్షను రుచిచూడాల్సి వచ్చింది. వ్యక్తి సత్యాగ్రహంలో పాల్గొనడాన్ని స్వగ్రామం వద్దంటున్నా ఆయన ధైర్యంగా ముందుకు సాగారు. ఈ సందర్భంగా కడప కోటిరెడ్డి సహచరుడు డి. హుస్సేన్‌ సాహెబ్‌ రెండు మాసాల శిక్షకు గురి కాగా, షేక్‌ మహమ్మద్‌ సాహెబ్‌ అఖిల భారత ముస్లిం లీగ్‌ రాజకీయాలతో ప్రభావితులైన ముస్లింలను కాదంటూ జాతీయోద్యమ పోరాట కార్యక్రమాలలో పాల్గొని ప్రముఖ పాత్రను నిర్వహించారు. జాతీయోద్యమంలో భాగంగా యుద్ధ వ్యతిరేక ప్రచారంలో పాల్గొంటున్న కొండా అప్పాపురం నివాసి టైలర్‌ షేక్‌ నబీ రసూల్‌ సాహెబ్‌ మూడు మాసాలు, గుంటూరుకు చెందిన సయ్యద్‌ జానీ సాహెబ్‌ నరసరావుపేట జైలులో నెల రోజులపాటు శిక్షను అనుభవించారు.

షేక్‌ గాలిబ్‌ సాహెబ్‌, షేక్‌ అలీలు అరెస్టయ్యారు. యుద్ధ వ్యతిరేక నినాదాలు చేసినందుకు వెంకటగిరి నివాసి షేక్‌ చబీ సాహెబ్‌కు కోర్టు ముగిసేవరకు నిలబడాల్సిందిగా న్యాయస్థానం శిక్ష విధించింది. అనంతపురం జిల్లా చియ్యడు గ్రామానికి చెందిన రబియాబి భర్త మొహిద్దీన్‌ సాహెబ్‌తో కలిసి వ్యక్తి సత్యాగ్రహంలో పాల్గొని చరిత్ర సృష్టించారు.ఆంధ్రావనిలో ఒక ముస్లిం మహిళ వ్యక్తి సత్యాగ్రహ ఉద్యమంలో బహిరంగంగా ప్రత్యక్షంగా పాల్గొనడం ఇదే ప్రథమమని పలువురు శ్లాఘించారు. జాతీయోద్యమకారుడైన భర్త మొహిద్దీన్‌ సాహెబ్‌ ఆమెను ప్రోత్సహించడంతో, రబియాబి మరింత ఉత్సాహంతో యుద్ధ వ్యతిరేక కార్యక్రమాలలో పాల్గొన్నారు.

ఆనాడు సాగిన యుద్ధ వ్యతిరేక బహిరంగ ప్రదర్శనలో రబియాబి స్వయంగా పాల్గొనటమే కాక యుద్ధ వ్యతిరేక నినాదాలిచ్చి పలువుర్ని ఆశ్చర్యచకితులను చేశారు. 1941 జనవరిలో జర్మనీ, జపాన్‌ల సహకారంతో బ్రిటీష్‌ సామ్రాజ్యవాదాన్ని తుదముట్టించాలని భావించిన నేతాజీ సుభాష్‌ చంద్రబోస్‌ భారతదేశం నుండి అదృశ్యమయ్యారు. ఆ ప్రయత్నంలో ఆయనకు మియా అక్బర్‌షా సహకరించారు. బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వం మీద యుద్ధం ప్రకటించి అంతర్జాతీయ మద్దతు కూడగట్టేందుకు నేతాజీ ప్రయత్నాలు ప్రారంభించింది.

ఆ పరిస్థితులతో ఆందోళనకు గురైన ఆంగ్ల ప్రభుత్వం 1940-41లో జాతీయ ఉద్యమకారులను విడుదల చేసి, ప్రజల మీద నిర్బంధాలను, నిషేధాలను కొంతమేరకు సడలించింది. జాతీయోద్యమ నాయకులతో రాయబారం జరపడానికి 1942 మార్చిలో సర్‌ స్టాఫర్డ్‌ క్రిప్స్‌ భారతదేశం వచ్చాడు. క్రిప్స్‌ ప్రతిపాదనలు ఆమోదయోగ్యంగా లేనందున, భారతీయ నాయకత్వం అంగీకరించలేదు. క్రిప్స్‌ రాయబారం విఫలమైంది. 1942 జులైలో మహాత్ముడు ఇది బాహాటమైన తిరుగుబాటు అని హెచ్చరిక చేశారు.

1942 ఆగస్టులో బొంబాయిలో జరిగిన భారత జాతీయ కాంగ్రెస్‌ వర్కింగ్‌ కమిటీ, క్విట్‌ ఇండియా పోరాటానికి సమర శంఖారావం పూరించింది. బ్రిటీష్‌ వారిని భారతదేశం వదలి పొమ్మంటూ 1942 జూలైలో వార్ధాలో చేసిన తీర్మానాన్ని, బొంబాయి సమావేశం ధృవీకరించింది. ఆ తీర్మానం క్విట్‌ ఇండియా తీర్మానంగా ప్రసిద్ధి పొందింది. ఈ సందర్భంగా ప్రజలనుద్దేశించి గాంధీజీ మాట్లాడుతూ విజయమో-వీరస్వర్గమో (‘ఈళి ళిజీ ఈరిలి’) తేల్చుకోవాలన్నారు. జాతీయ నాయకుల పిలుపు మేరకు జనసమూహాలు కూడా కదిలాయి.

ప్రభుత్వం ప్రజల వి?ద విరుచుకపడింది. ఈ క్రమంలో, అనంతపూర్‌ జిల్లా కదిరి నివాసి మహబూబ్‌ సాహెబ్‌ కొత్తకోట అటవీ శాఖ కార్యాలయాన్ని తగుల బెట్టినందుకు జైలుకు వెళ్ళారు. అనంతపురం జిల్లాకు చెందిన యం.మొహిద్దీన్‌ సాహెబ్‌, యం.అఫ్సర్‌ ఆలీ, తదితరులు మధ్యం వ్యాపారుల బెదిరింపులకు లొంగకుండా మధ్యనిషేధ కార్యక్రమాలలో పాల్గొన్నారు. ఆనాడు మహమ్మద్‌ ఆలీ జిన్నాతో వ్యక్తిగత పరిచయం ఉన్న వ్యక్తిగా ప్రసిద్ధుడైన మహమ్మద్‌ అలీ ముస్లింలీగ్‌ రాజకీయాలకు దూరమై ఈ పోరాటంలో పాల్గొన్నారు.

పశ్చిమగోదావరి జిల్లా నిడదవోలుకు చెందిన వ్యవసాయదారుడు అబ్దుల్‌ బజీద్‌ ఖాన్‌ ఒకటిన్నర సంవత్సరం జైలుశిక్షను అనుభవించారు. ఆ తరువాత అతి చిన్నవయస్సులోనే జిల్లా బోర్డు సభ్యునిగా ఎన్నికైన ఆయన చరిత్ర సృష్టించారు. భీమవరం వ్యాపారి షేక్‌ అలీ సాహెబ్‌ క్విట్‌ ఇండియా ఉద్యమంలో ప్రముఖ పాత్ర వహించారు. ఆయన క్విట్‌ ఇండియా ఉద్యమం సందర్భంగా ప్రభుత్వ కార్యాలయానికి నిప్పుపెట్టారు. ఆ సందర్భంగా జరిగిన లాఠీ ఛార్జిలో తీవ్రంగా గాయపడ్డారు.

ఆ తరువాత కూడా బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వ వ్యతిరేక కార్యకలాపాలలో పాల్గొన్న ఆయన పలుమార్లు జైలు శిక్షలకు గురయ్యారు. ఆలీపూర్‌ క్యాంపులో రెండు సంవత్సరాల పాటు పలు కడగండ్లు అనుభవించారు. స్వాతంత్య్రం సిద్ధించాక 1946లో కాంగ్రెస్‌ జిల్లా కార్యవర్గ సభ్యునిగానూ, రాష్ట్ర కార్యవర్గంలోనూ బాధ్యతలను నిర్వహించారు. భీమవరం నివాసి షేక్‌ ఫకీర్‌ మొహిద్దీన్‌ 17-8-1942 నాటి జాతీయోద్యమ కార్యకలాపాలలో పాల్గొన్నందుకు జైలుశిక్ష, ఎనిమిది కొరడా దెబ్బల శిక్షకు గురయ్యారు.

ఆయన 1943 డిసెంబరు 9 వరకు అలీపూర్‌ జైలులో గడిపారు. తాడేపల్లిగూడెం తాలూకా నవాబుపాలెం రైల్వే గేట్‌మన్‌ షేక్‌ పెద మస్తాన్‌ సంవత్సరం పాటు అలీపూర్‌ క్యాంపు జైలు బాధలను రుచి చూశారు. తాడేపల్లిగూడెం నివాసి షేక్‌ రహీంఖాన్‌ పెంటపాడు తపాల కార్యాలయం తగులబెట్టిన సంఘటనలో ప్రధాన పాత్ర వహించినందున 12 కొరడా దెబ్బల శిక్షను అనుభవించారు.

కృష్ణాజిల్లా తిరువూరు తాలూకా గౌరంపాలెం నివాసి సాలార్‌ సాహెబ్‌, స్వాతంత్య్ర సమర యోధుడు కొత్వాల్‌ అబ్బాస్‌ ఆలీ కుమారుడు కొత్వాల్‌ మహమ్మద్‌ హుస్సేన్‌ పోలీసుల నిర్బంధానికి గురయ్యారు. నూజివీడుకు చెందిన షేక్‌ నూరుల్లా సాహెబ్‌, కొనకంచి నివాసి షేక్‌ సర్దార్‌ సాహెబ్‌ వ్యక్తిసత్యాగ్రహం నుండి క్విట్‌ ఇండియా ఉద్యమం వరకు నిరంతరం కార్యక్రమాలలో పాల్గొన్నారు. నందిగామ తాలూకా కొనకంచి గ్రామాధికారి షేక్‌ బికారీ సాహెబ్‌ ఉద్యమకారుల పట్ల ప్రభుత్వం అనుసరిస్తున్న కిరాతక వైఖరికి నిరసనగా ఉద్యోగానికి రాజీనామా చేశారు.

ఆలూరు తాలూకా నెమకల్‌కు చెందిన టైలర్‌ యం.అక్బర్‌ ఆలీ ఎనిమిది మాసాల జైలు శిక్షకు గురయ్యారు. అనంతపురం జిల్లా కసాపురం నివాసి మహమ్మద్‌ రసూల్‌ గుంతకల్‌ వద్ద రైల్వేస్టేషన్‌ ధ్వంసం చేసిన సంఘటనలో మిత్రులతో కలసి పాల్గొన్నందున ఆరు మాసాల జైలు శిక్షను అనుభవించారు. మదనపల్లె నివాసి పి. మదార్‌ సాహెబ్‌ పోలీసు లాఠీ దెబ్బలకు గురయ్యారు. నంద్యాల తాలూకా తొగిరిచేడుకు చెందిన రైతుకూలీ ముల్లా మహబూబ్‌ సుభాని అలీపూర్‌జైలులో ఆరు మాసాల జైలుశిక్ష అనుభవించారు.

నెల్లూరు జిల్లా కావలికి చెందిన షేక్‌ మొహద్దీన్‌ సాహెబ్‌ నిర్బంధానికి గురయ్యారు. గుంటూరు జిల్లా సత్తెనపల్లికి చెందిన టైలర్‌ షేక్‌ హటల్‌ సాహెబ్‌ను అరెస్టు చేసి డిఫెన్స్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా రూల్స్‌ క్రింద 18 మాసాల శిక్షను విధించారు. నిడుబ్రోలుకు చెందిన షేక్‌ మస్తాన్‌ క్విట్‌ ఇండియా ఉద్యమంలో ప్రముఖంగా పాల్గొన్నారు. ఆయనకు ప్రభుత్వం మూడు సంవత్సరాల ఆరు మాసాల జైలుశిక్ష విధించింది. బస్‌కండక్టర్‌ ముహమ్మద్‌ హనీఫ్‌ అలీపూర్‌, రాజమండ్రి జైళ్లలో సంవత్సరం గడిపారు.తెనాలికి చెందిన మున్షీ సయ్యద్‌ మహమ్మద్‌ మస్తాన్‌ తెనాలి రైల్వే స్టేషన్‌ వి?ద జరిగిన దాడిలో పాల్గొని, అక్కడ జరిగిన పోలీసు కాల్పుల్లో చావు తప్పి బయటపడ్డారు.

ఆ తరువాత కొంతకాలం రహస్య జీవితం గడిపారు. తెనాలికి చెందిన మరోయోధుడు సయ్యద్‌ అబ్దుల్‌ అజీం ఉద్యమ కార్యకలాపాలలో పాల్గొనడమే కాక, మద్రాసులో కొంతకాలం అజ్ఞాతవాసం చేశారు. ముస్లింల సంక్షేమం, రాజ్యాధికారం ప్రధాన లక్ష్యంగా అఖిల భారత ముస్లింలీగ్‌ మద్రాసు నగరవాసుల గుప్పెట నుండి బయట పడి గుంటూరు జిల్లా కేంద్రం బాగా బలపడింది.1944 మే 5న తెనాలిలో సయ్యద్‌ మహబూబ్‌ నాయకత్వంలో ముస్లింలీగ్‌ ఆర్గనైజింగ్‌ కమిటీ సమావేశం జరిగింది.

ఈ సమావేశానికి ప్రముఖ న్యాయవాది ముహమ్మద్‌ అబ్దుల్‌ సలాం అధ్యక్షత వహించగా సయ్యద్‌ మహబూబ్‌, ముహమ్మద్‌ యాశిన్‌, అబ్దుల్‌ కరీం, అల్లాబక్ష్‌ లాంటి ప్రముఖులు సభ్యులుగా ముస్లింలీగ్‌ జిల్లా ఆర్గనైజింగ్‌ కమిటీ ఎన్నికయ్యింది. 1945 జనవరి 21న బాపట్లలో గుంటూరు జిల్లా ప్రైమరి లీగ్‌ అధ్యక్ష కార్యదర్శుల ప్రథమ సమావేశం జరిగింది. ఈ సందర్భంగా ప్రముఖ కవి ఉమర్‌ అలీషా మాట్లాడుతూ మన దేశంలో కాంగ్రెసు, ముస్లిం లీగు రెండు పెద్ద రాజకీయ సంస్థలు. రెండు ఏకమైతేనేగాని పరదేశ పాలకవర్గాన్ని తరుమలేము. హిందూ-ముస్లిం తగాదాలు పోరాటాలు విదేశ పాలకులను ఇక్కడే శాశ్వితముగా అట్టి పెట్టగలవు. ఈ సత్యాన్ని ఉభయులు గ్రహించాల,ని ఉద్బోధించారు.

అఖిల భారత ముస్లింలీగ్‌ రాజకీయ దృక్పధం ఏలా ఉన్నా ఆంధ్రలోని ముస్లింలలో అత్యధికుల రాజకీయ దృక్కోణం మాత్రం భిన్నంగా వ్యక్తం అయ్యింది. ఆయన మార్గ నిర్దేశకంలో ముస్లింలీగ్‌ పాకిస్థాన్‌ కొరకే కాకుండా ముస్లిం ప్రజలకు నిత్యం సహాయ సహకారిగా నిరూపించాలి, అని స్పష్టంగా ప్రకటించింది. ఈ కార్యక్రమాలలో అజీజుల్లా దుర్రాని (ఇంగ్లాండు), అబ్దుల్‌ మన్నాన్‌ దుర్రాని (అలీఘర్‌), డాక్టర్‌ మహమ్మద్‌ బేగ్‌, యం.ఎ. సలాం, షేక్‌ మగ్దూం, యస్‌ మహబూబ్‌లు పాల్గొన్నారు.

బ్రిటీష్‌ దాస్య శృంఖాలాల నుండి విముక్తం చేయడానికి జర్మనీ వెళ్ళిన సుభాష్‌ చంద్రబోస్‌ అటు నుండి బర్మా చేరుకుని కెప్టన్‌ మాన్‌ సింగ్‌ నేతృత్వంలోని భారత జాతీయ సైన్యం (ఆజాద్‌ హింద్‌ ఫౌజ్‌ )పగ్గాలను సుభాష్‌ చంద్ర బోస్‌ స్వీకరించారు. ఆయన నేతృత్వంలో భారత జాతీయ సైన్యం, స్వతంత్ర భారత ప్రభుత్వం ఏర్పడింది. ఇటు సైన్యంలో అటు ప్రభుత్వంలో మస్లిం యోధులు, మేధావులు నేతాజికి సన్నిహితంగా ఉంటూ అండదండలు అందించారు.

ఈ క్రమంలో హైదరాబాదుకు చెందిన అబిద్‌ హసన్‌ సఫ్రాని లాంటి వారు ఉన్నత స్థానాలలో బాధ్యతలు నిర్వహించగా ఖమురుల్‌ ఇస్లాం, తాజుద్దీన్‌ గౌస్‌, హైదరాబాద్‌ చార్మినార్‌ సిగరెట్‌ కంపెనీ (వజీర్‌ సుల్తాన్‌ టొబాకో కంపెనీ) యజమాని కుమారుడు అలీ సుల్తాన్‌ కూడా నేతాజీతో కలసి పనిచేశారు. ఈ మేరకు హైదరాబాదు సంస్థానానికి చెందిన షరీఫుద్దీన్‌, అబ్దుల్‌ సయీద్‌ ఉస్మాని, అబ్దుల్‌ లతీఫ్‌, ఇమాముద్దీన్‌, ముహమ్మద్‌ ఖాన్‌ లాంటి పలువురు నేతాజీ వెంట నడిచారు.

ఈ యోధులలో ఆబిద్‌ హసన్‌ సఫ్రాని లాంటి వారు స్వాతంత్య్ర పోరాట సాహిత్య చరిత్రలో అపూర్వం అనదగిన జైహింద్‌, నేతాజీ అను పదాలను సృష్టించారు. విజయనగరం జిల్లా వేపాడు గ్రామానికి చెందిన షేక్‌ ఖాదర్‌ మొహిద్దీన్‌ చిన్నతనంలోనే పనికోసం బర్మాకు వెళ్ళి అక్కడి తేయాకు తోటల్లో శ్రమిస్తూ దాచుకున్న 20 వేల రూపాయలను అజాద్‌ హింద్‌ ఫౌజ్‌కు విరాళంగా సమర్పించి తాను కూడా ఆజాద్‌ హింద్‌ పౌజ్‌లో రైఫిల్‌మన్‌గా, రిక్రూటింగ్‌ ఏజెంటు కూడా ఎంతో కృషిచేశారు.

చిత్తూరు జిల్లా చంద్రగిరికి చెందిన యస్‌.అబ్దుల్‌ అలీ నేతాజీ పిలుపుకు ప్రభావితుడై ఆజాద్‌ హింద్‌ ఫౌజ్‌లో చేరారు. వృత్తిరీత్యా వడ్రంగి కావడంతో ఆయనకు క్యాంపు క్వార్టర్లలో చేతినిండా పని ఉండేది. అయినా అలుపు సొలుపు ఎరుగకుండా పనిచేస్తూ ఆయన అధికారుల ప్రశంసలను అందుకున్నారు. అనంతర కాలంలో ఆయన యుద్ధఖైదిగా సంవత్సరం పాటు జైలుశిక్షను అనుభవించారు. అబ్దుల్‌ అలీ లాగే చిత్తూరు జిల్లాకు చెందిన మహమ్మద్‌ అఫ్జల్‌ సాహెబ్‌ నేతాజీ సైన్యంలో చేరారు.

ఆయన కూడా ఒక ఏడాది యుద్ధఖైదీగా నిర్బంధానికి, ఇబ్బందులకు గురయ్యారు. చిత్తూరు జిల్లా పుంగనూరుకు చెందిన పి.పి.మహమ్మద్‌ ఇబ్రహీం అదే బాటలో నడిచారు. కడపజిల్లా రాయచోటికి చెందిన డ్రైవర్‌ అబ్దుల్‌ ఖాదర్‌ ద్వితీయ ప్రపంచ యుద్ధ కాలంలో భారత జాతీయ సైన్యంలో చేరారు. 1945 దాకా మలయా తదితర ప్రాంతాలలో జైలులో గడిపారు. పశ్చిమగోదావరి జిల్లా తణుకు ప్రాంతానికి చెందిన షేక్‌ అహమ్మద్‌ అజాద్‌ హింద్‌ ఫౌజ్‌లో భాగస్వాములయ్యారు. బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వానికి వ్యతిరేకంగా సాగిన పోరాటాలలో పాల్గొని ఆయన పలు శిక్షలకు గురయ్యారు.

అంతర్జాతీయ పరిణామాల దృష్ట్యా, జాతీయంగా భారతీయులు నిర్వహిస్తున్న ఉద్యమాల తీవ్రత ఫలితంగా 1947లో భారతదేశం పాలనాధికారాన్ని భారతీయులకు అప్పగించాల్సిన పరిస్థితి ఆంగ్లేయులకు ఏర్పడింది. 1940 నుండి పాకిస్థాన్‌ ఏర్పాటును కోరుతూ ఆల్‌ ఇండియా ముస్లింలీగ్‌ సాగించిన విభజన రాజకీయాలకు ఆంగ్లేయులు తోడ్పాటు అందించారు. ఈ విభజన ప్రయత్నాలకు తెలుగుగడ్డ వి?ద నుండి తెనాలికి చెందిన మున్షీ మస్తాన్‌, నసరావుపేటకు చెందిన షేక్‌ ముహమ్మద్‌ ఆలీ, షేక్‌ మొహిద్దీన్‌ సాహెబ్‌లు లీగ్‌ విభజన రాజకీయాలను నిరసించారు.

మహమ్మద్‌ ఆలీ ఎంతో కాలం లీగ్‌ సభ్యునిగా ఉన్నా కూడా, లీగ్‌ విభజన రాజకీయాలను వ్యతిరేకిస్తూ లీగ్‌కు రాజీనామా చేశారు. నరసరావుపేటకు చెందిన సయ్యద్‌ జాన్‌ అహమ్మద్‌ విభజనను వ్యతిరేకిస్తూ పనిచేశారు. భారత విభజన వలన కలిగే నష్టాలను, కష్టాలను వివరిస్తూ సభలు సమావేశాలు నిర్వహించారు, విభజనను పూర్తిగా వ్యతిరేకించారు. ఈ మేరకు విభజనకు వ్యతిరేకంగా ప్రజలు, నాయకులు ఎంతగా ప్రయత్నించినా చివరకు విభజన తప్పలేదు. 1947 జూలై 15న బ్రిటీష్‌ పార్లమెంట్‌ భారత స్వాతంత్య్ర ప్రదాన బిల్లు ను ఆమోదించింది.