బ్రిటీష్‌ బానిస బంధనాల నుండి విముక్తిని కోరుకుంటూ సాగిన స్వాతంత్య్రోద్యమంలో భిన్నత్వంలో ఏకత్వం-ఏకత్వంలో భిన్నత్వం, అంతర్గత మార్గదర్శక సూత్రంగా సాగుతున్న భారతీయ సాంఘిక జనసముదాయాలలో ఒకటైన ముస్లిం జనసముదాయం మాతృభూమి పట్లగల అవ్యాజ ప్రేమాభిమానాల ఫలితంగా ధన మాన ప్రాణాలను పణంగా పెట్టి సోదర సమానులతో కలసి ఆంగ్లేయులకు వ్యతిరేకంగా ఉద్యమించింది స్వదేశీయుల పాలన సాధించుకోవడంలో మహత్తర పాత్ర నిర్వహించారు.

ఈ మేరకు ముస్లిం జనసముదాయాలు నిర్వహించిన మహత్తర పాత్రకు అంతర్గత, బహిర్గత కారణాలు, జాతీయ స్థాయి పరిణామాల మూలంగా చరిత్రలో లభించాల్సినంత ప్రాధాన్యత, ప్రాముఖ్యత, ప్రచారం లభించలేదు. ఆ కారణంగా ఆనాటి అపూర్వ ఆత్మార్పణలు, త్యాగాలు చరిత్ర గర్భాన మరుగున పడిపోయాయి. ఆంధ్ర ప్రదేశ్‌లో తొలిసారిగా 1780లో విశాఖపట్నంలోని ఈస్ట్‌ ఇండియా కంపెనీ సైనిక స్థావరంలో జరిగినకంపెనీ సైన్యంలో సుబేదార్‌గా బాధ్యతలు నిర్వహిస్తున్న షేక్‌ అహమ్మద్‌ నాయకత్వం వహించారు.

ఈ సందర్భంగా స్వదేశీసైనికుల కట్టలు తెంచుకున్న ఆగ్రహానికి తట్టుకోలేక కంపెనీ సైన్యాధికారులు కాళ్ళకు బుద్ధి చెప్పగా, స్థావరంలోని కోశాగారంలోని ధన సంపదను, ఆయుధాగారంలోని ఆయుధాలను సుబేదార్‌ అహమ్మద్‌ స్వాధీనం చేసుకున్నారు. ఆ తరువాత అంగ్లేయుల తొత్తులుగా మారిన జమీందార్ల కారణంగా, షేక్‌ సుబేదార్‌ అహమ్మద్‌తోపాటుగా తిరుగుబాటు యోధుల మరణశిక్షలకు ఎరయ్యారు.

బ్రిటీషర్ల పెత్తనాన్ని సహించలేక, ఆంగ్లేయాధికారుల చర్యలను వ్యతిరేకించిన తొలినాటి ప్రముఖులలో నూరుల్‌ ఉమ్రా బహుదూర్‌ నైజాం దర్బార్‌లో అతి ముఖ్యులు. ఈస్ట్‌ ఇండియా కంపెనీలోని స్వదేశీ సైనికులను బ్రిటీష్‌ పాలకులకు వ్యతిరేకంగా వ్యవహరించమంటూ 1806 ప్రాంతంలో నూరుల్‌ ఉమ్రా ప్రోత్సహించిన కారణంగా దర్బారు నుండి బహిష్కరణకు గురైన ఆయన ఉస్మానాబాద్‌ జిల్లాలోని ఔసా కోటలో 1818లో కన్నుమూశారు.

నూరుల్‌ ఉమ్రా తరువాత నిజాం నవాబు సికిందర్‌ ఝూ బహుదూర్‌ కుమారుడు, అప్పటి నైజాం నవాబు నాసిరుద్దౌలా సోదరుడు అయినటువంటి ముబారిజుద్దౌలా ఆంగ్లేయుల పెత్తనాన్ని వ్యతిరేకించి ఆత్మాభిమానంగల స్వదేశీ సంస్థానాధీశులు, నవాబులతో కలసి పోరాటానికి సిద్దమైనందున ఆంగ్లేయుల ఆగ్రహానికి గురై గోల్కొండ కోటలో శిక్షను అనుభవిస్తూ 1854 జూన్‌ 25న కన్నుమూశారు. ఈ పోరాటం కోసం భారీ ఎత్తున ఆయుధాలను తయారు చేస్తూ పట్టుబడిన కర్నూలు నవాబు గులాం రసూల్‌ ఖాన్‌ జీవితం తిరుచునాపల్లి జైలులో 1840 జూలై 12న ముగిసింది.

ఉత్తరాదిన ప్రథమ స్వాతంత్య్ర సంగ్రామం ఆరంభం కాకముందే ఆంధ్ర-తెలంగాణ ప్రాంతాలలో ఆత్మాభిమానం గల యోధులు, బ్రిటీష్‌ అధికారుల ఆజ్ఞలను ఖాతరు చేయకుండా తిరుగుబాటు పతాకాలను ఎగుర వేసిన యోధుల ప్రభావం నిజాం సంస్థానంలో కూడ ఆ ప్రభావం స్పష్టంగా బలపడసాగింది. ఈ పోకడలు ఎంతవరకు విస్తరించాయంటే పోరుబాట నడవండి మేం వి? వెంట ఉంటా అంటూ సంస్థానాధీశుడికి ప్రజానీకం నేరుగా సలహా ఇచ్చేంత స్థాయిలో బ్రిటీష్‌ వ్యతిరేకత నైజాం సంస్థానంలో ఉనికిని సంతరించుకుని ఊపందుకుంది.

ఈ వాతావరణం మరింతగా ప్రబలి తెల్లవార్ని తరిమి కొట్టమని, మట్టుబెట్టమని నినాదాలు ఉద్భవించాయి. చివరకు 1857 జూలై 17న నగరంలోని ప్రజలు, ప్రముఖులు మక్కా మసీదు వద్ద సమావేశమై మౌల్వీ అల్లావుద్దీన్‌, పఠాన్‌ తుర్రేబాజ్‌ ఖాన్‌ల నేతృత్వంలో బ్రిటీష్‌ రెసిడెన్సీ మీద సాహసోపేత దాడి జరిపారు. ఆ సందర్భంగా కడపజిల్లా ఎల్లంపేట నివాసి షేక్‌ పీర్‌ సాహెబ్‌ 1857 ఆగస్టు 28న తిరుగుబాటుకు సిద్దం కమ్మని పిలుపునిచ్చి, ప్రయత్నాలు ఆరంభించగా ఆ రహస్యం కాస్త పొక్కడంతో ఆంగ్లేయుల దాష్టికానికి ఆయన బలయ్యారు.

ఈ పోరాటాల స్ఫూర్తితో కృష్ణా-గోదావరి మండలాలలో గుంటూరులలో తిరుగుబాటు ఛాయలు కప్పించాయి. ఈ విషయాన్ని ప్రస్తావిస్తూ 1857 ఆగస్టు 22న రాజమండ్రిలోని ఆంగ్ల అధికారి మద్రాసులోని కంపెనీ ప్రధానకార్యదర్శికి రాసిన లేఖలో భారీ కుట్రను మొగ్గలోనే తుంచగలిగాం… ముసల్మాన్లు ఇందులో ప్రధాన పాత్ర వహించారని అని పేర్కొన్నాడు. ఈ విధంగా 1857 నాటి పోరాటంలో బ్రిటీషర్ల వి?ద తిరగబడిన జనులు, జవానులు చాలా మంది ఉన్నారు. ఆ సాహసుల చరిత్రలు పూర్తిగా నమోదుకు నోచుకోకపోవడంతో ఆ వివరాలు ప్రలకు అందకుండా పోయాయి.

చరిత్ర పుటలలో మరుగున పడిపోయాయి. ఆ సమయంలో బ్రిటీషర్లకు వ్యతిరేకంగా ప్రజలను చైతన్యవంతులను చేసేందుకు పలు సాంఘిక, సాంస్కృతిక, సాహిత్య, విద్యా సంస్థలు, ప్రజా సంఘాలు, పత్రికలు రంగం వి?దకు వచ్చి చేసిన కృషి కారణంగా 1885లో భారత జాతీయ కాంగ్రెస్‌ ఆవిర్భవించింది. ఆ తరువాత 1887 సంవత్సరంలో మద్రాసు నగరంలో జస్టిస్‌ బద్రుద్దీన్‌ తయ్యాబ్జీ అధ్యక్షతన జరిగిన భారత జాతీయ కాంగ్రెస్‌ సమావేశానికి తెలుగునాట నుండి హుస్సేన్‌ బేగ్‌, హుస్సేన్‌ బేగ్‌, సయ్యద్‌ సాహెబ్‌, ఖాదర్‌ ఖాన్‌, ఖాశిం మియ్యా సాహెబ్‌, ఆ తరువాత 1889లో బొంబాయి నగరంలో జరిగిన సమావేశానికి షేక్‌ బురానుద్దీన్‌ సాహెబ్‌, ఖలీల్‌ ఖాన్‌, నవాబ్‌ అలీ ఖాన్‌, అహమ్మద్‌ సాహెబ్‌ తదితరులు హాజరయ్యారు.

ఈ సందర్భంగా నిజాం నవాబు ప్రభుత్వంలో ఉన్నతాధికారిగా పనిచేస్తున్న ముల్లా అబ్దుల్‌ ఖయ్యూం కాంగ్రెస్‌లో సభ్యత్వం స్వీకరించడమే కాకుండా ముస్లిములంతా భారత జాతీయ కాంగ్రెస్‌లో చేరాలని, కార్యక్రమాలలో పాల్గొనాలని బహిరంగంగా పిలుపు నిస్తూ, ప్రముఖ ముస్లిం మేధావి సర్‌ సయ్యద్‌ అహమ్మద్‌ భారత జాతీయ కాంగ్రెస్‌ను విమర్శిస్తూ చేసిన వాదనలు పూర్వపక్షం చేస్తే సాహిత్యాన్ని సృజియించి పంపిణీ చేసిన కారణంగా నిజాం నవాబు ఆగ్రహానికి గురయ్యారు.

ఈ నాయకుల కృషి వలన ఆనాడు ముస్లిం జనసమూహాలలో భారత జాతీయ కాంగ్రెస్‌ పట్ల సానుకూలత వ్యక్తంకావడమే కాకుండా, జాతీయ కాంగ్రెస్‌ నిర్వహించిన ప్రతి జాతీయ స్థాయి సాంవత్సరిక సమావేశానికి ముస్లింల హాజరు గణనీయంగా పెరిగింది. ఈ పరిణామాల ఫలితంగా భారత జాతీయ కాంగ్రెస్‌ కార్యక్రమాలకు ఆంధ్రప్రదేశ్‌లోని వివిధ ప్రాంతాలలో ఉధృతంగా కాకపోయినా ప్రతిస్పందన మాత్రం ఆరంభమైంది. భారత జాతీయ కాంగ్రెస్‌ లాంటి ప్రధాన సంస్థలు తగిన విధంగా కృషి జరుపుతున్నప్పటికి 1900 తరువాత మాత్రమే జాతీయోద్యమం బాగా ఊపందుకుంది.

1906లో జరిగిన బెంగాల్‌ విభజనకు వ్యతిరేకంగా ప్రారంభమైన నిరసనోద్యమానికి తెలుగు ప్రజల మద్దతు బాగా లభించింది. 1907లో బిపిన్‌ చంద్ర పాల్‌ పర్యటనతో ఆంధ్రదేశాన్ని పూర్తిగా చుట్టేసింది. జాతి, మత, ప్రాంతాల విభేదాలు మరచి వందేమాతరం గీతాన్ని ఆలాపిస్తూ ప్రజలు ముందుకురికారు. వందేమాతరం ఉద్యమంతో రగులుకున్న సహాయనిరాకరణ ఉద్యమం రాష్ట్రంలో పలు చారిత్రక సంఘటనలకు కారణమైంది. ఈ సహాయనిరాకరణ మరింత పరిణితి చెంది కొంతకాలానికి శాసనోల్లంఘనగా రూపు దిద్దుకుంది.

ఈ సందర్భంగా స్వదేశీ ఉద్యమాన్ని ప్రోత్సహించేందుకు అవసరమగు నిధుల సేకరణకు రాష్ట్రంలో ప్రయత్నాలు జరిగాయి. మద్రాసులో స్వదేశీ ఉద్యమ వ్యాప్తికోసం దీపావళి జాతీయ నిధి ఏర్పాటు చేశారు. ఆ నిధికి సయ్యద్‌ మహమూద్‌, న్యాయపతి సుబ్బారావులు ధర్మకర్తలుగా వ్యవహరించారు. బెంగాల్‌ విభజన సంఘటన ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో పెనుగాలులకు కారణం కాకపోయినా ఉద్యమదిశగా అనుకూల కదలికలకు కారణమైంది. ఆ కదలికల ఫలితంగా ఆ తరువాత ఆరంభమైన హోంరూల్‌ ఉద్యమంలో ప్రజలు పెద్దఎత్తున భాగస్వాములయ్యారు.

ఈ ఉద్యమంలో భాగంగా జరిగిన పలు సభలు, సమావేశాలలో ముస్లిం ప్రముఖులు చురుకుగా పాల్గొన్నారు. 1916 నవంబరు మాసంలో కడపజిల్లా రాజంపేటలో జరిగిన బహిరంగ సభకు బనగానపల్లి సంస్థానానికి చెందిన ప్రముఖులు వి?ర్‌ ఆసఫ్‌ అలీ బహుదూర్‌ అధ్యక్షత వహించారు. స్వయంపాలనాధికారాన్ని సాధించేవరకు ప్రజలు సంతృప్తి చెందరాదని, స్వయం పాలనాధికారాన్ని ఎట్టి పరిస్థితులలోనైనా సాధించి తీరాలని ఈ సందర్భంగా ఆయన ఉద్బోధించారు.

బ్రిటీష్‌ పాలకులు 1919 మార్చిలో రౌలత్‌ చట్టాన్ని తెచ్చి ప్రజల స్వేచ్ఛను పూర్తిగా హరించివేసేందుకు ప్రయత్నించారు. రౌలత్‌ బిల్లును ఉపసంహరించుకోవాలని కోరుతూ 1919 మార్చి 20న మద్రాసులో సభ జరింది. పెద్దసంఖ్యలో ప్రజలు హజరైన ఈ సభలో వి?ర్‌ సుల్తాన్‌ మొహిద్దీన్‌ పాల్గొని ప్రసంగించారు. ఈ ప్రయత్నాన్ని కొనసాగిస్తూ రౌలత్‌కు వ్యతిరేకంగా కృషి సాగించిన వారిలో ఖాన్‌ బహుదర్‌ ఖుద్దుస్‌ బాదుషా సాహెబ్‌, అబ్దుల్‌ హకీంలు ఉన్నారు.

చెన్నపురిలో జరిగిన హర్తాల్‌ సందర్భంగా మహమ్మదీయులంతా తమ దుకాణాను మూసి వేసి హర్తాల్‌ను సంపూర్ణంగా పాటించారు. బెజవాడలో మహ్మదీయులు ప్రార్థనలు తరువాత పెద్ద సభ ఏర్పాటు చేసి రౌలత్‌ శాససం రద్దు కావాలని డిమాండ్‌ చేస్తూ తీర్మానాలు చేశారు. తూర్పుగోదావరి జిల్లా రాజమండ్రిలో జరిగిన సభలో ప్రముఖ కవి మౌల్వీ ఉమర్‌ అలీషా రౌలత్‌ చట్టానికి వ్యతిరేకంగా గంభీరోపన్యాసాలు చేశారు. ఈ విధంగా మహాత్ముని పిలుపుమేరకు మద్రాసు రాష్ట్రంలో భాగంగా గల తెలుగు గడ్డ మీద జరిగిన రౌలత్‌ వ్యతిరేక ఉద్యమంలో ముస్లింలు పెద్దసంఖ్యలో పాల్గొన్నారు. భౌతికంగా కార్యక్రమాలలో పాల్గొనడమే కాకుండా ఆర్థికంగా చాలా మంది సంపన్నులు ఆదుకోవడం జరిగింది.

ఈ మేరకు తమదైన రీతిలో బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వ చర్యలకు వ్యతిరేకంగా ప్రజలు ప్రతిస్పందిస్తుండగా స్వాతంత్య్రోద్యమంలో అతి ప్రధాన పోరాట రూపంగా భారత స్వాతంత్య్ర సంగ్రామ చరిత్రలో స్థానం సంపాదించుకుని, మహోద్రుతంగా సాగిన ఖిలాఫత్‌-సహాయ నిరాకరణోద్యమం దూసుకొని వచ్చింది. భారతీయులలో పెరుగుతున్న స్వేచ్ఛా స్వతంత్ర భావాలను, ప్రజా ఉద్యమాలను అదుపుచేయడానికి, అణిచి వేయడానికి బ్రిటీషర్లు సామ, దాన, భేద, దండోపాయాలను ప్రారంభించారు.

ప్రధమ ప్రపంచ యుద్దం సంద్భంగా ప్రపంచ ముస్లింల పవిత్ర స్థలాలకు తగిన రక్షణ కల్పిస్తామని చెప్పిన బ్రిటీష్‌ ప్రభుత్వం ఆ వాగ్దానాన్ని తుంగలో తొక్కివేస్తూ ప్రపంచ ముస్లింలంతా ఎంతగానో గౌరవించే ఖిలాఫత్‌ వ్యవస్థను రద్దు చేసింది. బ్రిటీషర్ల చర్యలకు వ్యతిరేకంగా టర్కీ దేశాధినేత కమల్‌ పాషా ప్రారంభించిన ఖిలాఫత్‌ పోరాటానికి భారతీయ ముస్లింలు మద్దతు పలికారు. ఖిలాఫత్‌ పునరుద్ధరించాలని డిమాండ్‌ చేస్తూ ప్రారంభమైన ఖిలాఫత్‌ ఉద్యమానికి గాంధీజీ మద్దతునిచ్చారు.

ఆ కారణంగా సహాయ నిరాకరణ ఉద్యమం, ఖిలాఫత్‌ ఉద్యమం జమిలిగా భారత రాజకీయ చిత్రపటం వి?ద ఆవిష్కరించబడ్డాయి. 1920 ఏప్రిల్‌ 17న గాంధీజీ, ఆలీ సోదరులుగా ఖ్యాతిగాంచిన మహమ్మద్‌ అలీ, షౌకత్‌ అలీలతో కలిసి సహాయనిరాకరణ ఉద్యమానికి పిలుపునిచ్చారు. ఉత్తర భారతదేశాన్ని పూర్తిగా తన గుప్పెట్లోకి తీసుకున్న ఖిలాఫత్‌-సహాయ నిరాకరణోద్యమ ప్రకంపనాలు అతి త్వరగా ఆంధ్రావనిని అందుకున్నాయి. తొలిసారిగా 1920 మార్చిలో పశ్చిమ గోదావరి జిల్లా ఏలూరులో ఖిలాఫత్‌ బహిరంగ సభ జరిగింది.

ఈ సభకు ప్రఖ్యాత తెలుగు కవి, పిఠాపురానికి చెందిన డాక్టర్‌ ఉమర్‌ ఆలీషా అధ్యక్షత వహించారు. సభలో ముస్లిమేతర ప్రముఖులతో పాటుగా ముస్లిం ప్రముఖులు షుకూర్‌ సాహెబ్‌, నాజియా హుస్సేన్‌లు పాల్గొని బ్రిటీషర్ల విధానాలను విమర్శిస్తూ ప్రసంగించారు. 1920 ఆగస్టులో మద్రాసులో మహాత్మా గాంధీ సమక్షంలో జరిగిన సభలో ప్రముఖ ముస్లిం నాయకులు యాకూబ్‌ హుస్సేన్‌, డాక్టర్‌ లతీఫ్‌, సయ్యద్‌ సాహెబ్‌ తదితరులు పాల్గొనగా ఖాన్‌ బహుదూర్‌ ఖుద్దూస్‌ సాహెబ్‌ సభకు అధ్యక్షత వహించారు.

ఆ తరువాత 1921లో తూర్పుగోదావరి జిల్లా ఏలూరులో జరిగిన మరొక సభలో అలీఘర్‌ విశ్వవిద్యాలయం విద్యార్థులు మహమ్మద్‌ అబ్దుల్‌ హకీం, మహమ్మద్‌ అబ్దుల్‌ ఖయూమ్‌లు ప్రసంగించారు. ఈ సభలో భారతీయ ముస్లింల కోర్కెలను తీర్మానాలుగా రూపొందించారు. ఆ తరువాత ఉద్యమంలో పాల్గొన్నందుకు కేరళ నాయకుడు యాకూబ్‌ హసన్‌ తదితర నేతలను అరెస్టు చేసిన సంఘటనకు నిరసనగా ఏలూరులో సంపూర్ణ హర్తాల్‌ను నిర్వహించారు.

ఈ సందర్భంగానే మద్రాసు నుండి ప్రచురితమౌతున్న ఖౌమీ రిపోర్టు పత్రిక సంపాదకులు అబ్దుల్‌ మజీద్‌షా పశ్చిమగోదావరి జిల్లాకు వచ్చి వివిధ గ్రామాలలో పర్యటించి ఖిలాఫత్‌-సహాయనిరాకరణ ఉద్యమాలను జయప్రదం చేయాల్సిందిగా ప్రజలను కోరుతూ సభలు సమావేశాలు నిర్వహించారు. ముస్లిం జనసముదాయాలు అధికంగా గల ప్రాంతాలలో ఖిలాఫత్‌-సహాయనిరాకరణ ఉద్యమాలు ఉధృతమయ్యాయి. రాయలసీమ వైఎస్‌ఆర్‌ జిల్లా తాడిపత్రికి చెందిన సులేమాన్‌ సాహెబ్‌ సహాయ నిరాకరణోద్యమంలో చురుగ్గా పాల్గొన్నారు.

1921 నవంబరు 25న అరెస్టు చేయబడిన ఆయన ఆరు మాసాల పాటు బళ్ళారి సెంట్రల్‌ జైలులో గడిపారు. తాడిపత్రి నివాసి అబ్దుల్లా సాహెబ్‌ ఖిలాఫత్‌-సహాయ నిరాకరణ ఉద్యమంలో పాల్గొన్నందుకు ఐదు మాసాల జైలుశిక్ష పడింది. ఆయనతో పాటుగా తిరుపతి నివాసి మదార్‌ సాహెబ్‌, తాడిపత్రి చెందిన మరొకరు షేక్‌ మాలిక్‌ షక్కర్‌ బరూన్‌ పలు శిక్షలకు గురయ్యారు. అనంతపురం జిల్లా హిందూపురంలో స్థానిక ఖిలాఫత్‌ కమిటీ కార్యదర్శిగా హుసేన్‌ ఉద్యమానికి నాయకత్వం వహించారు.

కర్నూలులోని మౌంట్‌ రోడ్‌లో గల ఆజం కళాశాల విద్యార్థులు యాకుబ్‌ హుస్సేన్‌, అబ్దుల్‌ మజీద్‌ షరార్‌, అవి?ర్‌ అలీ, బాబుహై మజహర్‌, సయ్యద్‌ మొహిద్దీన్‌ తదితర విద్యార్థులు 1920 అక్టోబరు 21న స్థానిక మసీదు వద్ద ప్రసంగిస్తూ 22నాటి విద్యార్థుల సమావేశానికి హాజరు కావాల్సిందిగా పిలుపునిచ్చారు. ఆ రోజున జుమ్మా ప్రార్థనల తరువాత జరిగిన సమావేశంలో సయ్యద్‌ మొహిద్దీన్‌, అమార్‌ అలీ అబ్దుల్‌, మజహర్‌ అను విద్యార్థినాయకులు సహాయనిరాకరణ అంశం వి?ద ప్రసంగించారు.

ఈ విద్యార్థి నాయకులు కళాశాలల బహిష్కరణకు ఇచ్చిన పిలుపుకు మంచి స్పందన కన్పించింది. ఈ మేరకు రాష్ట్రంలోని పలు ప్రాంతాలలోని ప్రభుత్వ కళాశాలల్లో చదువుతున్న పలువురు విద్యార్థులు కూడా కళాశాలలను బహిష్కరించారు. ఆ విధంగా గవర్నమెంటు కాలేజీ చదువులకు స్వస్తి చెప్పిన విద్యార్థులలో కరీంనగర్‌కు చెందిన మీర్ మహమ్మద్‌ హుస్సేన్‌, హైదరాబాద్‌కు చెందిన అక్బర్‌ ఆలీఖాన్‌, ఇంకా సయ్యద్‌ మహమ్మద్‌ ఆలీ, మక్బూల్‌ ఆలీ, మహమ్మద్‌ హుస్సేన్‌ యూసువుద్దీన్‌, హమీదుద్దీన్‌ మహమూద్‌, ఫక్రుద్దీన్‌ మసూద్‌, సయ్యద్‌ మహమ్మద్‌ అన్సారీ తదితరులు ఉన్నారు.

(నా జీవిత కథ -నవ్యాంధ్రము, అయ్యదేవర కాళేశ్వరరావు, పేజీ 327). అలీఘర్‌ జాతీయ కళాశాలకు చెందిన పలువురు విద్యార్థులు ఖిలాఫత్‌- సహాయ నిరాకరణోద్యమాన్ని ఉధృతం చేసేందుకు ఆంధ్రప్రదేశ్‌కు తరలి వచ్చారు. మౌలానా ముహమ్మద్‌ అలీ మార్గదర్శకత్వంలో ముహమ్మద్‌ హుస్సేన్‌, షఫిఖ్‌ రహమాన్‌ కిద్వాయ్‌ తదితరులు ఆంధ్ర ప్రాంతంలోని పలు జిల్లాలలో పనిచేసేందుకు వచ్చి అదోని చేరుకున్నారు. అక్కడ కార్యక్రమాలల్లో పాల్గొంటుండగా ఆ విద్యార్థులను గాడిచెర్ల హరిసర్వోత్తమ రావు స్వయంగా కడపకు పిలిపించారు.